MANTRA SUNDA bag-1

Mantra Sunda

1.1 Kasang Tukang Masalah

Tiap-tiap sélér bangsa tinangtu pada-pada mibanda ajén budaya. Ajén budaya hiji sélér bangsa bakal kagambar tina sakabéh perkara anu aya patalina jeung kahirupan manusana. Budaya mibanda harti:

“kelompok adat kebiasaan , pikiran, kepercayaan, dan nilai yang turun-temurun dipakai oleh masyarakat pada waktu tertentu untuk menghadapi dan menyesuaikan diri terhadap segala situasi yang sewaktu-waktu timbul, baik dalam kehidupan idividu maupun dalam kehidupan masyarakat sebagai keseluruhan” (Baried, 1983: 85-86).

Sakumaha anu kaunggel di luhur yén kabudayaan téh nya éta rupaning hal anu aya patalina jeung kahirupan. Dina raraga mikanyaho kabudayaan hiji sélér bangsa tinangtu perlu mikaweruh unsur-unsur budaya nu umum atawa universal. Nurutkeun Koentjaraningrat (1974,12) aya tujuh unsur budaya anu miboga sipat universal, nya éta 1) sistem réligi jeung upacara kaagamaan, 2) sistem organisasi kamasarakatan, 3) sistem pengetahuan, 4) basa, lisan jeung tinulis, 5) kesenian, 6) sistem pakasaban, jeung, 7) sistem téknologi jeung pakakas.

Kamekaran budaya Sunda dina kahirupan henteu leupas tina rupaning faktor anu mangaruhanana, salah sahijina nya éta minat jeung kahayang masarakat kana karya sastra. Ieu hal téh patali jeung kalungguhan sastra salaku karya seni. Karya seni mangrupa kréativitas manusa pikeun méré kasenangan jeung kani’matan éstétis. Dina ambahan nu leuwih lega, kalungguhan karya sastra téh nya éta salaku sarana pikeun nyumponan kapentingan, pikiran, jeung rasa manusa boh pikeun pribadi boh pikeun lingkunganana.

Karya sastra mangrupa salah sahiji wujud tina kabudayaan anu gumelar dina kahirupan manusa. Di Indonesia, hususna di masarakat Sunda karya sastra gelar dina rupa-rupa wanda. Ieu hal téh nuduhkeun kajembaran hasanah budaya Sunda. Ayana rupa-rupa wanda karya sastra lantaran masarakat Sunda anu rancagé, anu ngabalukarkeun di masarakat Sunda leubeut ku hasil karyana. 

 

Karya sastra mangrupa rakitan basa nu éndah. Nu ngahudangkeun rasa éndah téh lain ngan ukur tina jihat basana wungkul, tapi leuwih nyoko kana eusina. Hal anu ditepikeun téh mangrupa tarékah pikeun nepikeun bebeneran. Jadi bisa disebutkeun yén basa téh mangrupa titiron dunya subjektif manusa. Karya sastra mibanda kalungguhan salaku karya seni nu digelarkeun ngagunakeun pakakas basa, salian ti mangrupa média pikeun ngébréhkeun idé, kahayang, gagasan hirup, katut intuisi sacara éstétis.

Sacara umum, nilik kana wangunna karya sastra kabagi jadi tilu bagian, nya éta wangun lancaran, wangun puisi, jeung wangun carita. Tilu wangun (génré) sastra ieu gelar ngaliwatan (medium) lisan jeung tulisan. Karya sastra anu gumelarna ngaliwatan tulisan tinangtu bakal leuwih lila tinimang karya sastra nu gumelar ngaliwatan lisan boh umurna boh kaaslianana. Ieu hal gé sajalan jeung pamadegan Iskandarwassid (2003:139) nu nétélakeun yén lamun nilik kana médiana, aya nu kagolongkeun kana sastra lisan jeung tinulis. Disebut karya sastra lisan lantaran tumuwuhna, mekarna, jeung sumebarna ngaliwatan media lisan (ucapan). disebut karya sastra tinulis nya éta anu hirupna dina média tulis.

Nurutkeun kana waktuna gelar karya sastra Sunda téh kabagi kana dua bagian nya éta: 1) karya sastra Sunda buhun, nu mangrupa jangjawokan; kakawihan; pupujian; sisindiran; pupuh; wawacan; carita pantun; dongéng; jeung 2) karya sastra Sunda modern nu mangrupa carita pondok (carpon); novel; sajak jeung carita drama (Koswara, 2003: 107).

Salah sahiji karya sastra buhun anu gumelar ngaliwatan lisan téh nya éta mantra. Éta karya téh mimiti langka, bisa disebutkeun geus teu dipaké tur diguar deui eusina. Padahal dina mantra sorangan nyangkaruk ajén-ajén budaya manusa Sunda. Ku lantaran kitu, sawadina urang Sunda ngayakeun panalungtikan ngaguar eusi jeung ajén budaya nu nyampak dina karya sastra buhun. Ieu hal mangrupa tarékah pikeun ngamumulé budaya Sunda karuhun anu geus diwariskeun ulah nepi ka teu dipikanyaho ku generasi Sunda kiwari sarta pikeun bahan pieunteungeun dina ngalakonan kahirupan.

Panalungtikan budaya bisa dilakukeun ku cara ngimvéntarisir, ngidéntifikasi, nganalisis jst. Aya sababaraha hal anu bisa dilakukeun dina ngidéntifikasi budaya. Kartodirjdo dina Herlina (makalah, 2008) nétélakeun yén idéntifikasi budaya bisa dilakukeun ku cara nilik jeung metakeun unsur-unsur anu nyampak dina gaya hirup salah sahiji masarakat, diantarana: 1) ngaran jeung gelar; 2) struktur imah; 3) étikét jeung basa; 4) kahirupan kaagamaan jeung kapercayaan; 5) pusaka jeung upacara sakral; 6) kasenian; jeung 7) rékréasi. Ku éta hal panalungtikan budaya bisa dilakukeun ku cara ngaidéntifikasi unsur-unsur budaya anu universal sakumaha anu geus disebutkeun di luhur ku Koentjaraningrat.

Naskah anu ditalungtik dina ieu panalungtikan nya éta naskah “Kumpulan Mantra”. Ieu naskah mangrupa salah sahiji naskah Sunda buhun. Aksara anu digunakeun nya éta aksara Arab-Pégon, jeung basa anu digunakeun nya éta basa Sunda, basa Arab, jeung basa Jawa.

Anu jadi dadasar nyokot ieu judul nya éta: 1) pikeun ngawanohkeun deui karya sastra Sunda buhun hususna mantra anu geus méh dipopohokeun; (2) naskah “Kumpulan Mantra” mangrupa téks fiksi, tapi éta téks teu leupas tina kahirupan budaya dina mangsa éta mantra ditulis jeung digunakeun jeung; (3) ngadeskripsikeun ajén budaya nu aya dina naskah “Kumpulan Mantra”.

Anu jadi puseur pedaran panalungtikan nya éta ajén budaya Sunda nu aya dina naskah “Kumpulan Mantra”. Lantaran dina éta naskah téh leubeut ku ajén-ajén budaya jeung kabiasan nu kungsi lumangsung. Ajén-ajén anu luhung titinggal karuhun tangtu baris ngahudangkeun rasa kareueus, ajén diri, anu satuluyna bakal ngaronjatkeun peradaban hirup urang Sunda.

Panalungtikan-panalungtikan ngeunaan mantra anu geus aya diantarana nya éta; “Bagbagan Puisi Mantra” (1970) ku Yus Rusyana jeung “Apréasiasi Puisi Kesusastraan Sunda” (1984) ku Yetty Kusmiati. Dina wangun skripsi diantarana nya éta; “Puisi Mantra pikeun Bahan Pangajaran Aprésiasi Sastra Sunda di SMP” (Lina Herlinawati, 1997), eusina ngeunaan téori mantra, conto analisis puisi mantra jeung model pangajaranana. “Analisis Téks jeung Kontéks Puisi Mantra di Kacamatan Nagrak Kabupatén Sukabumi” (Rétty Isnéndés, 1998), nu eusina ngeunaan analisis téks jeung kontéks puisi mantra. “Inventarisasi Puisi Jangjawokan di Kampung Anggacarang Kacamatan Bojongloa Kidul Kota Bandung pikeun Bahan Pangajaran Aprésiasi Sastra di SLTP” (Kiki Maria Hodijah, 2003), nu eusina ngeunaan pilihan référénsi jeung inovasi anyar dina nepikeun pembelajaran ngeunaan puisi jangjawokan. “Analisis Puisi Mantra di Désa Malati Kacamatan Naringgul Kabupatén Cianjur” (Dadang Gunawan, 2004), eusina ngeunaan cara meunangkeunana (ngulik) jeung cara makéna mantra, jeung “Puisi Mantra di Kampung Ciarileu Kacamatan Cikajang Kabupatén Garut: Inventarisasi jeung Analisis Ajén Éstétis Struktur” (Aneu Nurlela 2008).

Kalayan dikasang tukangan ku pentingna ngamumulé ajén-inajén budaya nu nyampak dina naskah-naskah heubeul ieu panalungtikan kudu dilakukeun. Panalungtikan anu baris dilakukeun nya éta ngidéntifikasi ajén budaya dina naskah heubeul wangun mantra, jadi ieu panalungtikan dibéré judul “Idéntifikasi Ajén Budaya Sunda dina Naskah Kumpulan Mantra”.